Tα σημεία των καιρών υποδεικνύουν ότι οδηγούμεθα σε μία ιστορική περίοδο αλλαγών. Οι διαγραφόμενες αλλαγές αγγίζουν τον οικονομικό, πολιτικό, κοινωνικό, αλλά και διανοητικό χώρο.

Ζει άραγε ο άνθρωπος μόνο με ψωμί και μη τάχει και «έχουμε πάρει τη ζωή μας λάθος» όπως έγραψε ο Σεφέρης; Ο  Όμηρος πρωτόγραψε την ιστορία του Σίσυφου, που καταδικάστηκε από τους θεούς να σπρώχνει μία πέτρα στην κορυφή του βουνού, για να την δει να κατρακυλά πάλι κάτω, και δώστου πάλι να την σπρώχνει στην κορφή.

Η ζωή σαν να μοιάζει να έχει κύκλους που επαναλαμβάνονται. Μήπως όμως και δεν είναι έτσι τα πράγματα;  O Aμερικανός ιστορικός – και σύμβουλος του Προέδρου Κέννεντυ – Arthur Schlesinger είχε επανηλλειμένα υποστηρίξει ότι κύκλοι επιτυχιών οδηγούν τις περισσότερες φορές σε ένα πάθος υπεροψίας που μπορεί να έχει καταστροφικά αποτελέσματα.

Στον οικονομικό τομέα τα πράγματα δείχνουν ότι οδηγούμεθα από φούσκα σε φούσκα (χρηματιστήρια, ακίνητα, παράγωγα, τοξικά ομόλογα κλπ). Το πρόβλημα του  Ίκαρου ήταν ότι δεν θυμήθηκε  την σοφή συμβουλή του πατέρα του Δαίδαλου. Τα φρερά του θα έλιωναν εάν πετούσε πολύ κοντά στον ήλιο.

Η υπεροψία όμως  του τύφλωσε την διάνοια. Οι άνθρωποι από κάτω τον έβλεπαν και τον θεωρούσαν θεό, μέχρι φυσικά που άρχισαν να λιώνουν τα φτερά του και ήρθε η κατάρρευση.  Όταν οι φούσκες άρχισαν να σκάνε και να παρασέρνουν στο διάβα τους κολοσσούς όπως η Lehman Brothers, η Bear Stearns, η Merrill Lynch, η Citibank, η AIG, κ.ο.κ., έπρεπε οι κυβερνήσεις, οι κεντρικές τράπεζες, και οι διεθνοί οργανισμοί να παρέμβουν, ώστε να αποφευχθεί μία κρίση η οποία θα μπορούσε να οδηγήσει στην παγκόσμια κατάρρευση και μαρασμό, παρόμοιο εάν όχι χειρότερο της δεκαετίας του 1930. Φυσικά τέτοια παρέμβαση –χημιοθεραπεία δεν μπορούσε να μην είχε αρνητικά επακόλουθα, όπως δημοσιονομικές αστάθειες, και μεταβολή αποτιμημένων αξιών.

Ας δούμε όμως με μία συνοπτική ματιά τα προβλήματα, γύρω μας και κατόπιν θα εστιαστούμε στις πιθανές λύσεις, στην ανάγκη ενός αϊσυμνήτη και μιας συσάχθειας (πολλές ευχαριστίες στους Σ.Χ. και Ι.Κ.Μ. οι οποίοι μου υπενθύμισαν πρόσφατα τις θαυμαστές  τούτες ιδέες της Αρχαίας Ελλάδας), καθώς και στις δυνατότητες των επενδυτών να αδράξουν ευκαιρίες στο διαμορφούμενο κλίμα.

1.    Η παγκόσμια οικονομία έχει χάσει την άγκυρά της η οποία ανά τους αιώνες της έδινε μία βάση αξιών. Το καράβι είναι ασταθές και δεν μπορεί να πιάσει λιμάνι γιατί απλά δεν έχει άγκυρα. Η κάθε κεντρική τράπεζα κόβει χρήμα, πιστεύοντας ότι με αυτόν τον τρόπο θα λύσει τα προβλήματά της. Από το 1971 που χάθηκε ο κανόνας του χρυσού (δεν υποστηρίζω ότι πρέπει να πάμε πίσω στον κανόνα απαραίτητα του χρυσού, απλά ότι χρειαζόμεθα έναν παγκόσμια αποδεκτό κανόνα ο οποίος θα βάλει τάξη στις νομισματικές πολιτικές των κρατών) περνάμε από κρίση σε κρίση, ξεκινώντας τότε από την πετρελαϊκή κρίση και καταλήγοντας τελευταία στις φούσκες που περιγράψαμε ανωτέρω.

2.    Η έλλειψη νομισματικού κανόνα οδήγησε σε υπέρογκες χρηματοδοτήσεις και κατασπατάληση χρήματος. Ακόμα χειρότερα πολλά κεφάλαια χάθηκαν σε έργα τα οποία μία αμερόληπτη και αντικειμενική αξιολόγηση θα τα είχε απορρίψει.

3.    Το εύκολο χρήμα (ειδικά τα εύκολα δάνεια) οδήγησε σε μία νοοτροπία ότι η ευημερία χτίζεται με περισσότερη κατανάλωση και όχι με επενδύσεις που οδηγούν στην άνοδο της παραγωγικότητας.

4.    Η αλλαγή της νοοτροπίας σε συνδυασμό με την ανά τον κόσμο απομάκρυνση από την κλασσική παιδεία και τις κλασσικές αξίες, αποσταθεροποίησαν τους θεμελιακούς ιστούς  της κοινωνίας και των θεσμών που πρέπει να διέπουν την ανάπτυξη, η οποία με την σειρά της θα πρέπει να βασίζεται στην αξιοποίηση των συγκριτικών πλεονεκτημάτων των κρατών, καθώς και στην δυνατότητά τους να δημιουργούν διαχειρίσιμες αξίες που συμβάλουν στην παραγωγή από ανεκμετάλλευτους πόρους (dormant capital).

5.    Η ανωτέρω αποσταθεροποίση και αλλαγή νοοτροπίας διατάραξαν την ιστορική εξέλιξη της μεσαίας τάξης, η οποία τα τελευταία χρόνια συρρικνώνεται. Θα πρέπει όμως πάντα να έχουμε υπόψη μας ότι η ίδια η δημοκρατία διακυβεύεται όταν η μεσαία τάξη συρρικνώνεται.  Ευημερία με δανεικά δεν γίνεται.

6.    Παγκόσμιες ανισορροπίες στα εμπορικά ισοζύγια των κρατών ήταν το φυσιολογικό επακάλουθο – και όχι η αιτία – των ανωτέρω πολιτικών, οι οποίες ενδυναμώθηκαν με τις παράλογες  «υπεραξίες» που δημιουργούσαν οι διάφορες φούσκες. Η κεφαλαιοποίηση τούτων των παράλογων υπεραξιών, και τα νέα «επενδυτικά» εξωτικά προϊόντα συνάμα με  τις ανά τον κόσμο τιτλοποιήσεις άϋλων προσδοκιών, οδήγησε την παγκόσμια οικονομία να έχει δημιουργήσει υποχρεώσεις άνω των 700 τρισεκατομμυρίων δολαρίων (χωρίς να υπολογίζουμε ακόμα τις μη εγγεγραμένες υποχρεώσεις όπως π.χ. των μελλοντικών συντάξεων), όταν το παγκόσμιο ΑΕΠ είναι γύρω στα 65 τρισεκατομμύρια δολάρια. Κοιτάμε από τον τριακοστό όροφο του ρετιρέ και λέμε «ώ τι ωραία θέα». Το πρόβλημα είναι ότι το κτίριο σχεδιάστηκε και κατασκευάστηκε για δέκα ορόφους! Μήπως ήρθε η ώρα να αδειάσουμε το κτίριο;

7.    Οι θεσμικές διαστρεβλώσεις μαράζωσαν τα επιχειρηματικά κίνητρα τα οποία είναι απαραίτητα για την δημιουργία θέσεων εργασίας, με αποτέλεσμα την εξόγκωση ανισοτήτων.

8.    Πολιτικές κρατών διατάραξαν την φυσιολογική πνοή διακρατικών σχέσεων και ενίσχυσαν φούσκες με εμπόλεμες καταστάσεις οι οποίες μόνο κακό φαίνεται ότι προκάλεσαν.

Θα μπορούσαμε να πούμε πολλά περισσότερα, αλλά θα περιοριστούμε προς το παρόν στα ανωτέρω, ώστε να παραθέσουμε κάποιες πιθανές προοπτικές και λύσεις.

Καταρχήν πρέπει να πούμε ότι οι πιθανές λύσεις πρέπει να αντιμετωπίσουν τις αιτίες και όχι τα συμπώματα.  Ας ξεκινήσουμε λοιπόν από την ιδέα μίας περιόδου Αϊσυμνητίας (όπως στη  Αρχαία εποχή όπου σε περιόδους κρίσεων το κράτος ανέθετε σε σοφούς  – λ.χ. Θαλής Μιλήσιος, Σόλων – των οποίων την κρίση ελάχιστοι αμφισβητούσαν) κατά την οποία ο λύκος δεν θα μπορεί να φυλάει τα πρόβατα. Εκείνοι που δημιούργησαν το πρόβλημα θα πρέπει να αφήσουν την διαχείρηση σε εκείνους που έχουν την απαραίτητη κρίση να διαχειριστούν τις πολύ δύσκολες καταστάσεις που έρχονται.  Συμβατικές θεσμικές αγκυλώσεις και ανισορροπίες απαιτούν θεσμικές μη συμβατικές λύσεις.

Δεύτερον, οι Αϊσυμνήτες ανά περιοχή θα πρέπει σοβαρά να εξετάσουν την περίπτωση της Συσάχθειας, όπου τα βάρη των χρεών θα ελαφρυνθούν είτε με παραγραφή, είτε με πληθωριστικό χρήμα (η περίφημη ποσοτική διευκόλυνση – quantitative easing – πιθανώς να επιτύχει κάτι τέτοιο), είτε με κάποιον άλλο διακανονισμό. Το βάρος του χρέους και των μελλοντικών – μα μη καταγεγραμμένων ακόμα – υποχρεώσεων γίνεται αφόρητο, και η πληρωμή τόκων με επιτόκιο μεγαλύτερο της τοπικής ανάπτυξης είναι μάλλον μαζοχιστική. Στη περίπτωση της Ελλάδος, θα μπορούσε η Ε.Ε. να εγγυηθεί την εδαφική ακεραιότητα της χώρας και τα δισεκατομμύρια που σπαταλούνται να δοθούν στην επανεύρεση  της παιδείας και σαν κίνητρα ανάπτυξης.

Με κάποιο τρόπο οι παγκόσμιες νομισματικές αρχές πρέπει να επαναφέρουν μία ταξη στον νομισματικό φρενοκομείο της έκδοσης χρήματος και πιστώσεων χωρίς αντίκρυσμα (fiat money) με την θέσπηση κανόνων και με την θεσμοθέτηση μίας νομισματικής άγκυρας. Ο παραλογισμός των τιτλοποιήσεων και της έκδοσης πιστώσεων με τιτλοποιήσεις αέρα και καμουφλάζ κεφαλαίων, είναι απαραίτητο  να σταματήσει.

Οι ανισορροπίες των παγκόσμιων εμπορικών ισοζυγίων πρέπει να αντιμετωπιστούν άμεσα με αύξηση των αποταμιεύσεων στις ελλειματικές χώρες (π.χ. ΗΠΑ, Ελλάδα) και αύξηση της ζήτησης  στις πλεονασματικές χώρες (π.χ. Γερμανία, Κίνα). Σε παγκόσμιο επίπεδο πρέπει να δοθεί από τους κατά τόπους Αϊσυμνήτες ιδιαίτερη βαρύτητα στην εξάλλειψη της απόλυτης φτώχειας (είναι απαράδεκτο να υπάρχουν πάνω από τρία δισεκατομμύρια συνάνθρωποί μας οι οποίοι να κερδίζουν λιγότερο από δύο δολάρια την ημέρα).  Η παγκόσμια οικονομία χρειάζεται ένα νέο σχέδιο Marshall.

Οι χώρες με ιδιαίτερα προβλήματα (όπως η Ελλάδα), πρέπει να ανακαλύψουν τα κοιμόμενα κεφάλαιά τους και να τα εκμεταλλευτούν (ιατρικός τουρισμός, σπάνιες γαίες, ενέργεια , επιχειρήσεις με εξαγωγικές δυνατότητες, τουρισμός, αγροτικά προϊόντα, ναυτιλία, κλπ), παρέχοντας σημαντικά επιχειρηματικά κίνητρα, τα οποία με την σειρά τους θα τονώσουν τις δυνατότητες δημιουργίας νέων θέσεων εργασίας και ενίσχυσης της μεσαίας τάξης.

Ας κλείσουμε όμως με κάποιες  γενικές επενδυτικές ιδέες (αναφέρομε κυρίως σε διεθνείς επενδύσεις ). Αναδυόμενες χώρες πρέπει να είναι σχεδόν σε κάθε χαρτοφυλάκιο. Η Κίνα θέλει προσοχή (δεν θα εκπλαγόμουν εάν έβλεπα ταυτόχρονα μία πτώση της Κίνας και άνοδο του νομίσματός της). Ο ενεργειακός τομέας  (συμβατικός με την μορφή πετρελαίου και φυσικού αερίου, αλλά και με τις εναλλακτικές και ανανεώσιμες πηγές) επίσης πρέπει να έχει ένα σημαντικό μέρος σχεδόν σε κάθε χαρτοφυλάκιο.  Μετοχές εταιριών με εξαγωγικές δραστηριότητες , λίγα χρέη, και συνετή διαχείρηση, είναι επίσης ελκυστικές. Θα απέφευγα ομόλογα, και εάν χρειαζόμουν σταθερό εισόδημα θα κοιτούσα τις δυνανότητες των MPLs (Master Limited Partnerships). Εκτιμώ ότι από το δεύτερο εξάμηνο του 2011 η αγορά  ακινήτων θα πάρει στα πάνω της, κυρίως στην Αμερική αλλά και στο Λονδίνο. Επένδυση στις σπάνιες γαίες είναι απαράιτητη, όπως επίσης και σε αγροτική γη. Θα κλείσω βέβαια με το αγαπημένο μου θέμα των τελευταίων δέκα ετών: Εκτιμώ (παρά τις σύντομες κερδοσκοπικές διακυμάνσεις  που μπορεί να παρατηρηθούν) ότι οι αγορές πολύτιμων μετάλλων μόλις τώρα αρχίζουν να διαβλέπουν την κορυφή που θα κατακτήσουν.